Ethiek binnen jeugdparticipatie: Wat is het en hoe doe je dat?

Om te beginnen: waarom is jeugdparticipatie zo belangrijk?

Een van de belangrijkste onderleggers is natuurlijk het Internationaal Verdrag van de Rechten van het Kind. Dit betekent dat kinderen recht hebben op goede informatie, ze hun mening kunnen geven over onderwerpen die voor hunzelf belangrijk zijn en dat er belang aan wordt gehecht, dus dat er iets mee wordt gedaan. Hoe ouder kinderen worden, hoe meer hun eigen perspectief op zaken van belang is omdat ze opgroeien naar volwassenheid. Maar wat je ziet is dat de macht van beslissingen over het algemeen bij volwassenen ligt. Jongeren mogen misschien een keer wat zeggen over hoe zij iets ervaren, maar meestal wordt hen gevraagd dit vanuit een theoretisch perspectief te vertellen. Maar zou je dat niet eens willen omgooien? Zou je niet van jongeren zelf willen weten wat zij tegenkomen, wat voor hen belangrijk is en waar meer onderzoek naar gedaan zou moeten worden? En dat is eigenlijk het bestaansrecht van Stichting Alexander.

Merk je grote verschillen tussen de denkwijze van jongeren of kinderen en volwassenen?

Soms wel en soms niet. Soms lijkt het erg op elkaar, maar met een wereld zoals sociale media zijn jongeren veel bekender terwijl volwassenen daar verder van af staan. Er zijn echt onderwerpen en aspecten van het leven waarin de belevingswereld en de ervaring van volwassenen zo ver afstaat van die van kinderen en jongeren, en het zou zonde zijn om dat te missen. Ik probeer altijd een beetje uit te zoomen en te bedenken: wiens belang speelt hier nou? Bedenken hoe mijn wereld er eigenlijk uitziet, een stapje terugdoen en dat beschouwen. Onderzoek is daar een supermooie tool voor. Het is echt een soort life skill die bijdraagt aan je kunnen verplaatsen in anderen.

Ethiek is belangrijk wanneer je onderzoek doet met kinderen en jongeren. Wat houdt ethiek eigenlijk in?

Je hebt een aantal verschillende elementen die belangrijk zijn. Allereerst is dat het concept van Do No Harm. Dit betekent: hoe kunnen we projecten doen en de stem van jongeren versterken op een manier dat het hen geen schade doet? Dat is een duidelijk ethisch uitgangspunt en is op allerlei verschillende manieren aanwezig. Vanuit onderzoek bijvoorbeeld is het belangrijk dat jongeren meedoen, maar moet je je wel afvragen of het in hun belang is om mee te doen. Is het belangrijk dat zij van alles aan jou vertellen? Wil je graag dat er wat gebeurt met de uitkomsten? Daarnaast heeft UNICEF een handleiding voor ethisch onderzoek doen met kinderen en jongeren waar we vaak uit citeren. Hierin staat onder andere dat het informed consent continu is. Dit betekent dat je de hele tijd checkt bij een jongere: vind je het nog oké? Doe je het nog met plezier? Heb je er wat aan of wat moet je doen om je goed te laten voelen? Het kan de conclusie zijn dat een jongere halverwege zegt: “ik stop ermee”. Dat mag. Jongeren mogen stoppen.

Op welke manier is Stichting Alexander bezig met ethische aspecten van onderzoek?

In onze offertes of opdrachten kijken we altijd of we dit een goede manier van werken vinden. Wanneer we het idee hebben dat de stem van de jongeren geen plek heeft binnen de vraag van een opdrachtgever, stellen we een alternatief voor. Het kan gebeuren dat we hiermee een opdracht niet krijgen maar dat vind ik dan prima. Ethiek is niet abstract, maar iets wat je met elkaar in de praktijk brengt. Het is belangrijk dat je hier met collega’s over kan uitwisselen en als het nodig is externe hulp kunt vragen. In het verleden hebben we bijvoorbeeld projecten gedaan over kindermishandeling, en een groep begeleid waar soms ook een psycholoog bij zat bij wie we konden checken: hoe zie jij dit? Daarnaast heeft de meldcode kindermishandeling ook een aantal stappen. Vaak gaan we dan terug naar een jongere om te checken: “joh jij vertelde ons toen dit en dit, zijn er mensen die je hiermee ondersteunen?” Als we in een gesprek met elkaar constateren dat zo’n jongere er alleen voor staat, dan zullen we een extra stap zetten. Dus zo probeer je zo gewetensvol mogelijk in je werk na te denken over en alert te zijn op eventuele ethische dingen. Niet alleen voor de jongeren, maar eigenlijk ook voor onszelf. Het is toch allemaal mensenwerk.

“Ethiek is niet abstract, maar iets wat je met elkaar in de praktijk brengt. Je probeert zo gewetensvol mogelijk in je werk na te denken over en alert te zijn op eventuele ethische aspecten. Niet alleen voor de jongeren, maar eigenlijk ook voor onszelf. Het is toch allemaal mensenwerk”

Wat heeft eraan bijgedragen dat er nu meer aandacht is voor ethiek in onderzoek?

Toen het Kinderrechtenverdrag werd ondertekend heeft het veel meer aandacht gekregen. Wat je de laatste tien jaar ook meer ziet, is dat hogescholen en universiteiten veel praktijkgerichter onderzoek doen waarbij het belang van deelnemers centraler staat. Het perspectief van de doelgroep wordt belangrijker en relevanter. In de medische wereld is dit zeker van belang. Een kind beslist van zijn twaalfde tot zestiende samen met zijn ouders, maar is vanaf zijn zestiende het eerste aanspreekpunt voor een arts als het gaat om medische behandelingen en beslissingen. Dan zie je ook dat artsen daarnaar handelen. Ik denk dat het op heel veel terreinen in de samenleving meer zijn plek vindt.

Welke handvatten gebruiken jullie?

Je kunt bijvoorbeeld de risico’s en kansen in kaart brengen met een projectteam. Dan denk je na over: wat zijn de risico’s van dit project en wat zijn de kansen? Welke risico’s vinden we aanvaardbaar en welke niet? En wat kan je doen om die risico’s te minimaliseren? Er kan als risico bijvoorbeeld uitkomen dat we jongeren overvragen, dat we enorm uitlopen of dat het een hele hoge werkdruk oplevert. Hierbij is napraten ook belangrijk, zoals met de andere facilitator van het gesprek. Je bespreekt wat er gebeurde, of we iets anders hadden moeten of kunnen doen of dat dit gewoon is wat het is. Je wilt met elkaar afstemmen wat oké is, en met name ook checken bij de jongeren van joh, hoe was dit voor jullie?

“Juist door ruimte te bieden voor ‘gevoel’ en niet alleen voor taken, creëer je een veiligere omgeving om het daar met elkaar over te hebben”

Dus eigenlijk het continu monitoren tijdens een onderzoek?

Precies, dat is het. Het gaat erover om daar alert op te zijn. Wat gebeurt hier? Wat is mijn verantwoordelijkheid? Wij zijn niet verantwoordelijk voor het handelen van mensen, maar wel voor de context die er is. Voor mij zit het veel minder in de checklistjes, dat doen we eigenlijk weinig. Wel kijken we naar: wat zien we gebeuren? Waar moeten we het nog over hebben en zijn er dingen die belangrijk zijn? Juist door ruimte te bieden voor ‘gevoel’ en niet alleen voor taken, creëer je een veiligere omgeving om het daar met elkaar over te hebben.

Op wat voor manier maak je de afweging tussen het betrekken van een jongere in onderzoek, maar wel op zo’n manier dat dit het kind niet schaadt?

Kinderen hebben het recht om hun mening te geven, dus wie zijn wij om te bepalen dat dat niet mag of dat ze dat niet kunnen? In gesprek kun je met elkaar bespreken wat er gaat gebeuren en of zij hieraan mee willen doen. Hierbij is het goed om te beseffen dat kinderen vaak niet goed overzien wat meedoen dan betekent. Daarom is het belangrijk om te blijven checken of het past en goed gaat. Er zijn zeker dilemma’s af en toe, maar dan nog bestaat voor mij vaak het recht om mee te mogen doen. Daarom is het voor ons van belang, en dat vind ik ook het belangrijkste, om te bedenken of wij capabel genoeg zijn om dit goed te begeleiden. Als we tot de conclusie komen dat we de tools niet in handen hebben, dan moeten we het niet doen. Dan moeten we jongeren niet in die situatie brengen.

Wat vinden kinderen en jongeren zelf belangrijke ethische richtlijnen in onderzoek?

Ze willen heel graag dat er iets met hun stem gebeurt, dat staat als een paal boven water. Dit is ook de belangrijkste klacht van jongeren, dat er zoveel onderzoek is gedaan maar ze weinig terugzien van wat er daadwerkelijk met hun stem gebeurt. Soms krijgen jongeren die hebben deelgenomen aan een interview wel een factsheet met de uitkomsten, maar zien dan niet terug dat hun bijdrage daadwerkelijk ergens toe heeft geleid. Dat is ook niet iets wat wij per se kunnen oplossen in veel van de projecten die we doen, bijvoorbeeld als we onderzoek voor een gemeente doen. We spreken zo’n gemeente er dan wel op aan: laat weten wat je hebt gedaan met de uitkomsten van het onderzoek, neem die serieus.

“Onze belangrijkste kwaliteit moet zijn dat we zonder oordeel de leefwereld van die jongeren centraal stellen, voor waar aannemen en niet stom, dom, onhandig of fantastisch vinden…want dat wordt ook gevoeld”

Wat vinden jongeren nog meer belangrijk?

Wat er voor mij enorm uitspringt is wanneer je echt naar jongeren luistert, ze dat heel fijn vinden omdat het te weinig gebeurt. En als het gebeurt is het vaak door mensen met een bepaald opvoedkundig of pedagogisch belang. Wij daarentegen mogen gewoon luisteren en de jongeren kunnen het ons vertellen. Wij hebben op geen enkele manier een mening, oordeel of een richting waarin we hen willen hebben. Ik heb daar zelf als individu veel van geleerd en ook voor jongeren zelf is het fijn dat er zonder oordeel naar hen geluisterd wordt. Dat is ook iets wat ik met ethiek te maken vindt hebben. Die wereld is die wereld en je neemt een jongere serieus. Daar mag je dingen over denken, iedereen heeft gedachtes en aannames. Maar onze belangrijkste kwaliteit moet zijn dat we zonder oordeel de leefwereld van jongeren centraal stellen, voor waar aannemen en niet stom, dom, onhandig of fantastisch vinden…want dat wordt ook gevoeld.

Wat zie je goed gaan op het gebied van ethiek?

Wat ik heel leuk vind is het leernetwerk over participatief jeugdonderzoek. Daarin hebben ze een stap verder gezet en een aantal gouden regels voor samenwerking tussen jongeren en onderzoekers opgesteld. Het gaat niet over hoe je jongeren betrekt bij onderzoek of hoe je ze laat participeren, maar over hoe jongeren en onderzoekers samenwerken om antwoorden te vinden op onderwerpen die voor jongeren van belang zijn. Dat vind ik fantastisch. Dit vind ik ook echt haken aan die ethische kant. Juist als je als volwassene en jongere samenwerkt krijg je de meeste empowerment van jongeren, want dan kunnen zij het meeste leren van de ervaring van volwassenen. Dat vind ik mooi en dat zie je ook. Het wordt beter als je het met z’n allen doet.

“Juist als je als volwassene en jongere samenwerkt krijg je de meeste empowerment van jongeren, want dan kunnen zij het meeste leren van de ervaring van volwassenen”

Hoe zou je het onderwerp ethiek het beste met kinderen bespreekbaar kunnen maken?

Ik denk het afbreken in kleine herkenbare stukjes, waardoor je beter kunt uitleggen wat ethiek is. Ethiek lijkt erg abstract en ingewikkeld, maar het zit in kleine handelingen en afwegingen. Een leuk voorbeeld is de KinderOnderzoeksGroep, waarin jongeren leren over kinderrechten en ook wat onderzoek is. Ze kunnen uit een aantal methodes kiezen, dus een experiment, observatie, vragenlijst of interview. Daarna gaan ze kijken waarmee het onderwerp wat zij gekozen hebben het beste onderzocht zou kunnen worden. Zo wilde een groepje kinderen onderzoek doen over pesten op school, en kwamen tot de conclusie dat een experiment niet zo aardig zou zijn. Nou, dat is dus niet ethisch. Dus gebruik maken van voorbeelden, met elkaar nadenken en iets vanuit verschillende perspectieven bekijken. Kinderen kunnen dat hartstikke goed, die hebben echt een moreel kompas. Dat is wat ethiek natuurlijk ook is.

Zijn er tips die je professionals zou willen meegeven?

Altijd proberen die bril op te zetten. Wat we vaak zien met participatie is dat op het moment dat dingen er echt toe doen, dat dan de deur dicht gaat. Soms heb je een reflex om even alle lastige dingen weg te willen duwen op het moment dat je bijvoorbeeld onder tijdsdruk staat of een deadline moet halen. Dan loop je niet alleen het risico dat die participatiedeur dicht gaat, maar ook dat je ethische bril verwaterd. Op dat soort momenten moet je even stoppen en reflecteren: zijn we goed bezig en wiens belang wordt hier gediend? Probeer juist als het er echt toe doet na te denken over het betrekken van jongeren, en dit niet als een bijzaak te zien wanneer alles lekker loopt. Wees ook niet bang om rimpels te veroorzaken en om het gesprek aan te gaan, ook al weet je nog niet wat de uitkomst is. Misschien moet de uitkomst wel zijn dat je ergens mee moet stoppen…dat is superspannend en eng. Maar pauzeren en reflecteren helpt altijd, dat zou ik echt aanraden. Dat helpt mij persoonlijk ook heel erg. Je hebt wat rust nodig om uit te zoomen en ook gevoel over ethisch handelen toe te laten.

“Probeer juist als het er echt toe doet jongeren te betrekken. En wees niet bang om rimpels te veroorzaken en om het gesprek aan te gaan, ook al weet je nog niet wat de uitkomst is”

Hoe denk jij dat ethiek er in de toekomst uitziet?

Ik hoop dat het een belangrijk onderdeel is en blijft. Ik hoop dat we het uit het theoretische en wetenschappelijke kunnen halen en het veel meer naar de praktijk toe kunnen brengen. Ik denk dat dat mijn grote wens zou zijn. Ethiek heeft met alles te maken en vaak lijkt het heel ver van ons af. Wat is dat dan? Hoe doe je dat dan? En wat betekent dat dan? Maar door het klein en behapbaar te maken, daar tools voor te hebben, daarmee te oefenen en het oké te vinden als dat niet altijd lukt of goed gaat, kom je al heel ver.

Wil je meer weten over jeugdparticipatie of zelf ermee aan de slag? Neem dan contact op met Ivet Pieper.

Tips:

• “Kinderen en jongeren actief in wetenschappelijk onderzoek – ethiek, methoden en resultaten van onderzoek met en door jeugd”
• “Als ik de onderzoeker was…: kinderen over ethiek in onderzoek met en door kinderen”
• “Ethical Research Involving Children”
• “Leernetwerk jongerenparticipatie in onderzoek (kwaliteit ethiek en praktijk)”
• Luister hier naar de podcast van 125Procent waarin Ivet Pieper en Alan Bredenhorst vertellen over jeugdparticipatie en de missie en praktijk van hun organisatie.

Tekst en interview: Julia Mijinke, stagiaire Stichting Alexander